17 december 2004 |
de Volkskrant op het web |
Het wezen van de Groninger
Historische verhalen en biografie van liedjeszanger Ede Staal
De nostalgische hang naar het verleden bereikt ook de regio. Neem de reeks knipselboeken die uitgeverij Van Gennep over regionale geschiedenis aan het opbouwen is. De formule is even eenvoudig als effectief. Laat een historisch geïnteresseerde journalist ooggetuigeverslagen verzamelen van belangrijke gebeurtenissen, bundel de aardigste daarvan en klaar is Kees. Niet belast met zware analyses krijgt de lezer het ene na het andere persoonlijke verhaal in een chronologische volgorde voorgeschoteld.
Zo rijgt Beno Hofman de Groningse geschiedenis aan elkaar met 107 verhalen, beginnend met de aankomst van de Romeinse veldheer Germanicus bij de monding van de Eems in 16 na Christus en eindigend met het behalen van de landstitel basketbal door MPC Capitals in 2004. Daartussen het bekende werk, zoals het ontstaan van de Dollard (1277), de slag bij Heiligerlee (1568), Bommen Berend en Gronings ontzet (1672), de eerste spoorlijn (1866) en de aardgasvondst bij Slochteren (1959). Maar ook veel verrassende kijkjes op minder bekende gebeurtenissen.
Heerlijke leeskost voor lange winteravonden, maar wie ook maar de flauwste belangstelling heeft voor het verband tussen al die fragmenten, moet verder kijken. Bestaat er zoiets als een Groningse identiteit, een cultuur die in de loop der eeuwen geboetseerd werd door al die samenbindende gebeurtenissen, een sterke doorlaving van het karakteristieke landschap en het gebruik van de Grunniger Sproak?
Het is een vraag die beantwoord zou kunnen worden door te kijken naar de liedjeszanger die als geen ander door de Groningers wordt gezien als de vertolker van hun levensgevoel: Ede Staal (1941-1986). De met enige overdrijving tot `Groninger Jacques Brel' uitgeroepen Staal maakte in zijn korte, door kanker beëindigde leven slechts een paar platen, maar die werden (en worden nog steeds) bij honderdduizenden verkocht. Zijn liedjes zijn in het Limburgs, Fries en Japans vertaald, bij Leens is een Ede Staal-fietsroute uitgezet en bij Delfzijl staat een aan hem gewijd monument.
In de Groningse uitvaarttoptien staat hij met drie nummers genoteerd en menige Groninger houdt het niet droog bij het door de film De Poolse Bruid ook landelijk bekend geworden Mien Hogelaand:
't binnen de meulens en de moaren
't binnen de kerken en de borgen
't is 't laand woar ik as kind
nog niks begreep van pien en zörgen
dat is mien laand, mien Hogelaand
In veel van zijn liedjes wist Staal de diepste ziel te raken van de mensen die onder de grijswitte hemel tussen Lauwerszee en Nieuw Statenzijl over de peilloze bruin-groene vlaktes staarden naar dat ene bomengroepje, het kerkje en de dijk. Zwijgzame, mensen, die `zich de kop niet gek laten maken', wantrouwend staan tegenover de stad met haar malle fratsen, altijd streven naar onafhankelijkheid en strijdbaar op klompen in de klei bij hun vrijstaande hoeve staan, één met de natuur in de oneindige ruimtes van de Ommelanden.
Met zijn melancholieke mismoedig-beid was Staal niet alleen de vertolker van dat gevoel, hij was het zèlf. In combinatie met de vroege dood heeft dat zijn reputatie in Groningen onaantastbaar gemaakt; hij is een van de' weinige Groningers met de status van een cultheld.
Woedend waren sommigen dan ook over de onlangs verschenen eerste Ede Staal-biografie, geschreven door leraar Nederlands en programmamaker Henk van Middelaar. Die maakte eerder een radio- en televisiedocumentaire over de liedjeszanger, en al doende stuitte hij op het duistere oorlogsverleden van Ede's vader, Boele Staal (1910-1988). Boele marcheerde niet alleen als NSB-lid tijdens de bezetting met een zwart uniform door 't Hogeland, hij vermoordde op 21 december 1944 ook een boer die hij van verraad verdacht. De Bijzondere Rechtspleging legde hem aanvankelijk de doodstraf op, maar door verschillende gratiëringen kwam hij in 1957 alweer vrij.
`Je kunt Ede niet begrijpen als je niet weet hoe hij onder de daden van zijn vader geleden heeft', tekende Van Middelaar op uit de mond van Ede's zus. En dus toog Van Middelaar aan het werk, zonder steun van de familie Staal. Die had er geen behoefte aan om al die narigheid op te rakelen, want het zou de heldenstatus van Ede alleen maar kunnen aantasten. Nu komt het bij biografieën vaker voor dat familieleden niet willen meewerken, in het bijzonder als er een oorlogsverleden of een misdaad valt te verbergen. Op zichzelf hoeft dat ook geen bezwaar te zijn. Historici hebben het recht in onafhankelijkheid belangrijke figuren te portretteren, en als ervoor het gedrag van de hoofdpersoon sterk bepalende omstandigheden zijn geweest, dan moeten die voor het voetlicht worden gebracht, onaangenaam of niet. Dergelijke biografieën worden achteraf, mits de auteur eerlijk en zorgvuldig is geweest, vaak op prijs gesteld. Het verzwijgen van negatieve gebeurtenissen of aspecten is altijd verkeerd.
Helaas slaat Van Middelaar in zijn biografie volledig door in zijn streven om het verzwegen verleden van vader Staal onder het stof vandaan te halen. Geef mie de nacht is daardoor een ongetwijfeld goedbedoelde, maar mislukte biografie geworden. Vooral Van Middelaars onvermogen om een heldere compositie te creëren en hoofd- en bijzaken van elkaar te scheiden leidt tot een uit vakhistorisch oogpunt onaanvaardbaar resultaat. Hij schrijft ook vanuit het misverstand dat een aaneenschakeling van quasi-mooie zinnen automatisch een gedramatiseerd portret oplevert.
Maar het grootste bezwaar is de grote onevenwichtigheid. Meer dan eenderde van Van Middelaars betoog gaat op aan de foute vader, een discrepantie waarvoor de auteur zich bij de presentatie van zijn boek op 28 november reeds verontschuldigde. In het resterende deel volgen we de nurkse Ede Staal in zijn vrijgevochten bestaan, dat maar een kort hoogtepunt kende na zijn ontdekking als volkszanger door Radio Noord in 1983.
In Geef mie de nacht is heel veel informatie te vinden, maar nergens bekruipt de lezer het gevoel de vinger daadwerkelijk achter Ede Staals intrigerende leven te krijgen. Het is zonder twijfel allemaal liefdevol uitgezocht en de echte Staal-liefhebber heeft weer iets om op te kauwen, maar het mysterie van het wezen van de Groningse cultuur en de rol van Ede Staal daarin blijft voorlopig voortbestaan. Het wachten is op een echte biograaf.
