TIJDSCHRIFT
VOOR FOLK EN
WERELDMUZIEK
nummer 105, juni / juli 2006 |
NEWfolkSOUNDS op het web |
SCHRIJVEN EN ZINGEN
IN FRIESLAND
Troubadours en buitenbeentjes
Een plastic zak, opgeblazen en van boven dichtgeknoopt. Zo tekent de schrijver Tjitte Piebenga de Friese cultuur. Dat beeld komt ook naar voren bij een speurtocht naar de Friese singer/songwriters. Buiten de provincie zijn ze nauwelijks bekend. Enkele decennia geleden was dat anders. Friese artiesten brachten hun muziek tot ver buiten de provincie. Kwaliteit is er nog steeds maar de zingende Fries is omgevormd tot troubadour. De sjonger/lietsjeskriuwer van nu is meestal man, de veertig gepasseerd en vastgeroest in Friesland. Maar als je een beetje van dat stereotype afwijkt, liggen er ook buiten de provincie kansen.
Tekst en foto's: Joop van den Bremen
Noem Gé Reinders geen troubadour. Dat doet hem denken aan mannen in pofbroek met een veer op de hoed. Maar dat is Limburg. In Friesland is troubadour een geuzennaam. De Fjouwer Trûbadoers (Piter Wilkens, Gurbe Douwstra, Jaap Louwes en Doede Veeman) trekken door de provincie. Ze vullen zalen en kerken met publiek dat gretig aan hun lippen hangt. Elk van de vier heeft een eigen insteek en samen creëren ze een brede muzikale stijl. Wilkens is van het steviger werk. In het kwartet speelt hij vooral de basgitaar. Zijn rock wordt vermengd met country van Douwstra, aangevuld met blues van Louwes en afgewerkt met folk van Veeman. Die versiert soms ook nog het gitaarwerk van de drie anderen met accordeon- en fluitspel. De cd-verkoop van het kwartet loopt in de duizenden maar ambities om de wijde wereld in te trekken zijn er niet. Wilkens vertelde ooit aan de Franeker Courant: "Als we met de cd uit de kosten komen vind ik het prima. Er hoeft geen presentexemplaar naar Omroep Bergen op Zoom. Stel dat ze het leuk vinden, dan moeten we er ook nog naar toe om te spelen. Schei toch uit."
Gurbe Douwstra, één van de vier, is ook programmamaker bij Omrop Fryslân. Hij presenteert iedere week Radio Froskepôle. Daarin passeren op zaterdagmiddag Friese artiesten uit de pop, folk en country waarbij veel singer/songwriters. Douwstra geeft aan dat het viertal zeker niet het monopolie heeft. Juist in Friesland zijn er veel singer/songwriters actief. Een lijstje met troubadours en hun karakteristieken is dan ook snel gemaakt.
Eddy Dykstra treedt voornamelijk op in het Fries maar omdat hij jaren in Canada heeft gewoond ook in het Engels. Bauke van der Woude zingt in het Harlinger Stadsfries. Sytse van der Werf was in de jaren tachtig vaak bij Omrop Fryslân te horen. Zijn eerste cd verscheen pas vorig jaar. Doede Bleeker, de Starumer misthoorn, zingt al meer dan twintig jaar. Ernst Langhout is een van de muzikale pioniers en toert nu met Friestalige Dylan-songs. Ook Roel Slofstra is nog steeds muzikaal bezig maar treedt weinig meer op. Gerrit Breteler zong vroeger met Ernst Langhout. Nu heeft hij een eigen cd uitgebracht. Adri de Boer zingt vooral luisterliedjes en daarmee is het overzicht nog lang niet compleet.
Er staan weinig jongeren op de lijst. De troubadour in Friesland is blijkbaar de veertig gepasseerd. Ook zijn er nauwelijks vrouwelijke singer/songwriters. Nynke Laverman valt een beetje buiten het troubadoursgenre. Nieuw is Welmoed Fearsma. Eerder zong ze bij de Gothic band Autumn. Sinds enkele jaren treedt ze als 'vrouw met gitaar' in het Fries op. En natuurlijk is er Mirjam Timmer van Twarres die als Mir een cd in het Engels maakte.
Marius de Boer is 'de platenbaas' van Friesland. Samen met andere regionale labels, tot in Limburg toe, zoekt hij naar een betere cd-logistiek. Zijn label Marista ontwikkelde zich de laatste jaren tot het belangrijkste distributiebedrijf van streektaalmuziek in het noorden. De Boer vindt Mirjam Timmer 'de meest bekende vrouwelijke exponent van Friesland'. Ook noemt hij Roelie de Boer die werkt onder de naam Flecht. Zij heeft net als Fearsma nog geen cd maar, "daar heb ik wel mijn hoop op gevestigd."
Het podium
Roelie de Boer was in 2004 finaliste op het Festival Liet. Dat 'Friese Songfestival' vindt jaarlijks plaats in Leeuwarden. Bekende singer/songwriters vestigden daar hun naam door er te winnen, zoals Nynke Laverman, Adri de Boer, Twarres en Meindert Talma. Toch is Liet slechts één van de mogelijkheden waar Friestalige zangers zich kunnen manifesteren.
Gurbe Douwstra is ook voorzitter van Aaipop. Die stichting organiseert elke Paasmaandag een popfestival in Nijland. Sinds enkele jaren is er op de zaterdag ervoor een Harksankje-festival, een luisterliedfestival. De stichting Aaipop organiseert sinds 1994 ook nog Lytske Aaipop, een soort wedstrijd voor aankomend talent in het Fries.
Sido Martens schrijft en zingt in het Nederlands. Hij maakte furore bij Fungus en sinds een paar jaar is hij voorzitter van de vereniging Tsjoch. Die club werd zo'n dertig jaar geleden opgericht om zelf een folkfestival te kunnen organiseren. Dat festival, in De Lawei in Drachten, bestaat nog steeds. Het is echter al lang niet meer slechts folk wat er klinkt. Wel is het overgrote deel van de optredens in het Fries. Volgens Martens is dat niet vereist. "De enige voorwaarde is dat een van de bandleden, als je over bandjes praat, lid is van Tsjoch. Daarvoor hoef je ook niet eens in Friesland te wonen. Je hoeft geen Fries paspoort te hebben of zoiets." Ieder lid kan daarnaast deelnemen aan Tsjongconcerten en, zegt hij, "je mag ook op de Tsjongjûnen, cabaretachtige avonden vooral bedoeld voor mensen die wel eens een keer willen optreden en nog niet tussen de schuifdeuren vandaan zijn geweest."
Martens heeft daar zelf ervaring mee opgedaan bij zijn terugkeer als zanger in 1995: "Toen dacht ik, 'wat moet ik in godsnaam gaan spelen.' Die Tsjongconcerten dienden zich aan en het Tsjoch-festival. Op die manier kun je via de zijdeur een beetje kennis maken met het publiek. Je hebt verschillende locaties. Dus je kunt voor verschillende hoeveelheden publiek spelen. Dat kun je zelf ook aangeven. Zo leer je een beetje hoe het publiek op je reageert en hoe je ook zelf reageert op het optreden van het publiek. En hoe je liedjes over het voetlicht brengt. Dat vind ik wel belangrijk. Anders word je voor de leeuwen geworpen."
De Vereniging Tsjoch heeft ook een fonds dat artiesten financieel ondersteunt bij het maken van een cd of de aanschaf van een specifiek instrument. Volgens Martens wordt daar regelmatig een beroep op gedaan: "Er is in het verleden meer gebruik van gemaakt met name om cd's op te nemen. We hebben mensen gehad die een luit wilden hebben en gebruiken, maar daar eigenlijk het geld niet voor hadden." De aanvraag wordt beoordeeld en bij een positief besluit omgezet in een aflossingsregeling. "Zo kun je artiesten helpen die beginnen en ambitieus zijn."
Martens hoopt dat Tsjoch geen slachtoffer wordt van het eigen succes: "Voor veel artiesten is het Tsjoch-optreden een hoogtepunt in het jaar. We kunnen ongeveer zestig acts kwijt. Ik geloof dat we nu meer dan vierhonderd leden hebben. Dus het gaat heel goed maar we kunnen al niet meer plaatsen wie wil spelen. Dus is er een wachtlijst. Vroeger kon je nog voorkeuren opgeven voor een middag of avond. Dat kan nou ook niet meer. Dus moet er weer water bij de wijn."
Gurbe Douwstra noemt ook It Fryske Boek als podium. Die stichting organiseert twee keer per jaar activiteiten waarbij zangers samen met schrijvers optreden. In maart waren bij dertig literaire avonden Piter Wilkens, Jaap Louwes, Bauke van der Woude, Adri de Boer, hijzelf en enkele anderen betrokken. "Daarmee breng je wel de Friese muziek onder de aandacht. Het is voor een muzikant belangrijk dat hij mogelijkheden heeft om te spelen." Maar hij ziet ook enkele donkere wolken: "Het aantal podia loopt terug. Veel zaaleigenaren en horecamensen zijn huiverig geworden door de stringente regelgeving en dat soort dingen."
De taal
'Doe maar gewoon dan doe je al gek genoeg'. Douwstra denkt dat de meeste Friezen zich wel kunnen vinden in die gedachte. De rest van het land veroveren met Friese liedjes zit er dus niet in. Maar ook de taal lijkt een hindernis omdat de troubadours muziek maken waarbij de tekst belangrijk is. "In de specifiek eigen taal als het Fries kom je dus buiten Friesland niet zo heel ver meer." Martens stelt vast dat het optreden van Friestalige zangers daarom een strikt provinciaal gebeuren is. Hij herkent de opgeblazen zak van Piebenga wel: "Je verplicht je natuurlijk niet alleen tot je eigen provincie maar dat is wel waartoe je min of meer veroordeeld bent. Of je moet heel erg naar buiten treden en ik heb niet het gevoel dat veel van die jongens dat echt willen."
Ook Marius de Boer denkt dat zingen in het Fries toch iets anders is dan in het Drents of het Achterhoeks. "Dat is in de rest van het land nog net te volgen met een tekstboek erbij. Maar met Fries houdt dat toch wel op. Ook zelf heb ik de ervaring dat buiten de Friese grenzen de mensen er normaliter toch echt niks van verstaan. Dat maakt het natuurlijk wel weer wat lastiger alhoewel het soms ook heel leuk is. Bij de optredens in de tijd dat ik nog in Reboelje speelde, werden de optredens in Friesland heel anders beleefd dan optredens buiten Friesland. Maar misschien is het ook een karakterkwestie. Meindert Talma zegt, 'nou ik wil gewoon, hup, het land in'."
Sido Martens maakte kortgeleden een nieuwe cd in het Nederlands. Fries is niet zijn moedertaal maar hij vindt het wel een poëtische taal: "Een zangtaal, dat heeft het Fries voor op het Nederlands. Nederlands is misschien veel directer en ook harder en daardoor confronterender."
Omrop Fryslân is de enige regionale omroep die de uitzendingen volledig in de eigen streektaal uitzendt. Volgens Douwstra "wordt los van mijn eigen programma er redelijk veel Friestalige muziek gedraaid." Marius de Boer onderschrijft dat. "Het is het podium waar die muziek gedraaid wordt," en wijst daarmee op de troubadours. Toch klinkt volgens hem niet alle Friestalige muziek door de provinciale ether. "Meindert Talma vindt daar geen gehoor en ook de hit van De Kast, In nije dei, stond al een jaar op een album en is nooit gesignaleerd door de regionale omroep." Het is ook niet alleen Fries dat er passeert. "Men denkt groot. De nieuwe cd van Paul McCarthy wordt Cd van de Week." De wereldse radio kent een ander beleid dan de Friese tv. "Daar gebeurt een heleboel aan Friese cultuur en Friese muziek. Dat is ook een andere redactie met een andere insteek." De komst van commerciële regionale omroepen valt wat dat betreft ook tegen. "Ik dacht,: 'dat is mooi', maar die draaien eigenlijk al helemaal geen Fries."
Sido Martens toont zich nog kritischer. "Mij bekruipt wel eens het gevoel dat Omrop Fryslân meer een Gooise Omroep is. Dat ze met name de Hilversumse trends volgen. Als je kijkt naar wat voor 'Cd's van de Week' ze hebben. Dan zijn dat hele grote artiesten. Daar zit Anouk ook bij. Ik denk toch dat de regionale omroep voor de regioartiesten bedoeld is en niet om een kloon van Hilversum te worden. Gurbe met Froskepôle draait uitsluitend regionale muziek. Prima oplossing en prima opzet. Maar in feite is dat een uurtje in de week en dat is eigenlijk wat aan de magere kant. Ik denk dat ze meer moeten doen aan het promoten van de Friese muziek en regionale artiesten. Of dat in het Fries, Nederlands of Engels is, dat vind ik niet eens zo'n probleem." Ook signaleert Martens door het volledig Friestalige karakter nog een probleem. Nederlandse liedjes komen nauwelijks aan bod. In het Engels zingen levert zelfs meer kans op air-play. "Nederlands lijkt wel bijna een bedreiging te vormen voor het Fries. Dat proef ik wel eens een klein beetje, maar ik klaag er niet over hoor!"
Ontwikkelingen
Gurbe Douwstra merkt dat de belangstelling bij de jeugd om Friestalige muziek te maken terugloopt. Het Lytske Aaipop werd in 2005 geannuleerd wegens te weinig belangstelling. "Dit jaar is het weer gehouden met maar drie acts." Slechts de winnaar, de Johannes D. Kernemershow, bestond uit jonge mensen. Het valt hem op dat jongeren die met Friese muziek bezig zijn er steeds vaker na een tijdje mee ophouden.
Marius de Boer veronderstelt dat er misschien toch wel wat jongetjes van een jaar of zestien op de computer aan het sleutelen zijn of aan het dichten. "Ze bespelen geen instrument maar zijn wel met muziek bezig. Alleen zien we het niet."
Sido Martens neemt weinig ontwikkelingen waar. "Het bruist niet van de activiteit." Hij denkt dat de jeugd toch vooral voor Engels kiest en noemt Twarres alles voorbeeld.
De Boer ziet ook ontwikkelingen: "Meindert Talma is iemand die echt nieuwe wegen inslaat. Hij springt bij mij heel erg in het oog. Meindert opereert vanuit Groningen en doet voor een deel Nederlandstalig en voor een deel Fries." Talma is niet alleen singer/songwriter maar doet ook theaterprojecten. Hij timmert aan de weg en valt op. "Als je die muziek hoort dan is dat niet meer troubadourachtig. Hij zet ook een stuk vernieuwing neer."
Nynke Laverman bracht ook wat leven in de brouwerij. Op dit moment toert ze door het land met De maïsfrou. Een project met op muziek gezette gedichten van Albertina Soepboer.
Gurbe Douwstra wijst op nog andere ontwikkelingen. "Remon de Jong, de rapper met zijn band Zwart Op Wit, staat op Aaipop met een volledig Fries programma." Remon werkte samen met Piter Wilkens en Ernst Langhout en sloeg met zijn rap bruggen naar volkslied en Dylan-song. "Dat past heel goed. Het aardige is dat het een muziekstijl van de jeugd is. En het is iemand die het aandurft om daar Friestalig mee bezig te zijn."
Marius de Boer is als soloartiest Mariusz ook zelf weer begonnen: "Ik heb voor de komende maanden al veel optredens staan waarvan enkele buiten de provincie. Ik heb wel de behoefte om ook iets verder weg te spelen." Iets rustiger dan indertijd met Reboelje, "alhoewel ik ook wel stevige nummers op het repertoire heb. In die zin ben ik minder troubadour omdat ik ook met de computer werk."
Tresoar, het Friese Historisch en Letterkundig Centrum, maakte eind maart bekend dat representanten van de Friese cultuur overal in het land gaan optreden. Piter Wilkens mocht als muzikant het spits afbijten. Op 8 april stond hij op het Trad! It-festival en wist daar met zijn Friese liedjes veel Groningers voor zich te winnen.
Het ziet er naar uit dat de plastic zak een beetje lek begint te raken.
LEZEN:
Marco van der Leest en Sjouke Nauta: Pop in Friesland (1999)
LUISTEREN:
Doede Bleeker: Rauwkost (1998)
Adri de Boer: Jongensjieren (2005)
Gerrit Breteler: Lit us derom drinke (2004)
Gurbe Douwstra: Myn eigen paad (2005)
Eddy Dykstra: Wetter (2002)
Remon de Jong en Piter Wilkens: Simmermoarn (2005)
Ernst Langhout: Dylan yn it Frysk 1 en 2 (2004 / 2005)
Nynke Laverman: Sielesâlt (2004)
Jaap Louwes: Fratsen (2001)
Mariusz: Spyt / Do lêste leafde (single, 2005)
Sido Martens: Naakt en levend (beperkte oplage met DVD en boek, 2006)
Reboelje: Magysk teater (1990, geremasterd 2001)
Roel Slofstra: De histoarje fan Eije Wijkstra (heruitgave, 2005)
Meindert Talma: Dûnsje wyldekat dûnsje (2005)
Doede Veeman: Húske (1996)
De Vier troubadours: Der tûskenút (2004)
Sytse van der Werf: Ljocht en skaad (2005)
Piter Wilkens: Brutsen snaren (2005)
Bauke van der Woude: Skaadman (2005)
Diverse artiesten: Tsien jier liet (2000)
SURFEN:
www.tresoar.nl
www.marista.nl
www.omropfryslan.nl
people.zeelandnet.nl/vdbremen/strk/strkfrin.htm