8 december 2000 |
De NRC op het web |
Een ode aan het Tilburgse dialect
Door onze redacteur ARJEN RIBBENS
TILBURG . Schaopen, vaarkens, knèntjes, dèuve, wörme. Volgens liedjesmaker Tom America schuilt in spreektaal muziek en in iedere gewone taalgebruiker een zanger. Luister maar naar zijn buurjongetje, zegt de componist. Of naar de honderdjarige mevrouw Van Berkel. Hun knoestige Tilburgse dialect is ontroerend melodieus.
"Tilburgers zijn werkmensen, gewend aan armoe", zegt America. "Die mentaliteit is in de taal doorgedruppeld. Het is een krachtig dialect. Lomp, maar ook laconiek en relativerend. Een Tilburger koestert niet de illusie dat als hij aan de hemelpoort duwt, de deuren zullen opengaan. Dat hoor je." Met de vorige week verschenen cd de Winter? de Winter! brengt America (51) een ode aan de taal van zijn stadgenoten. Gewapend met zijn digitale recorder sprak hij in volksbuurten met kinderen en bejaarden over de seizoenen. Fragmenten uit deze gesprekken zette hij op muziek. De woorden, inclusief de versprekingen, dicteerden de melodie. "De losse eindjes in de spraak, die zijn leuk. Dan is taal als pies of de wind: op z'n natuurlijkst." Noten lezen kan hij niet. Gitaar en keyboards speelt hij met handen en voeten, bas op één snaar. "Ik heb de academie voor beeldende kunsten gevolgd. Noten zie ik als een stuk steen, brokken taal als sculpturen." Vroeger maakte hij lawaai in een punkband, nu zoekt hij het in andere timbres. Als een bezetene luisterde hij de afgelopen jaren naar Strawinsky, Ravel en Webern. Die invloed is op de Winter? de Winter! goed te horen. Een sextet met strijkers, een klassiek gitarist en een pianist voert zijn stukken uit. Zelf bedient de componist het 'spraakorgel', de sample-machine met het stemmenmateriaal. America is al jaren geobsedeerd door spraak. Drie jaar geleden zette hij de parlando- achtige gedichten van Jan Hanlo op muziek. Ooit maakte hij ook een lied waarvan de tekst bestond uit één frase uit een toespraak van de toenmalige minister Brinkman: 'Die tegelijkertijd evenwel nauwelijks'. Door Hanlo en de makers van het in de jaren zestig verschijnende tijdschrift Barbarber ervoer America de kracht van de ready-made. "Teksten die ongeschikt lijken voor muziek prikkelen me. Als het lukt daar een arrangement bij te schrijven, is de beloning groot." Ter voorkoming van juridische problemen verzamelde hij de taalfragmenten tot nu toe zelf. Maar zijn vingers jeuken bij de radiospraak en televisietaal die hij dagelijks hoort. "Die prachtige stembuigingen van Sien uit Sesamstraat. Of die drammerige gesprekken bij Barend & Van Dorp, afgewisseld met dat relativerende van Jan Mulder. Wat zou ik daar graag eens mee aan de slag gaan."
De Tilburgse vierjaargetijden maken onderdeel uit van het project Nootspraak, waar America al jaren aan werkt. Doel is een reeks van op muziek gezette dialecten, met bijbehorende videoclip. De componist droomt van een avondvullend optreden met klassiek ensemble aangevuld met live filmbeelden. Een 'ontroeringspakket' waarbij ook gelachen mag worden. Naast het Tilburgs getijdenboek componeerde hij al muziekstukken over Amsterdam en Brussel. De muziek van het Amsterdamse lied kabbelt als grachtenwater. De melodie volgt de stemmen van drie generaties Tuin, een Jordanese familie die smoorverliefd is op de Amstel: Sonder water ken je nie leefe. Binnenkort waagt America zich aan de dialecten van zijn lievelingssteden Oostende en Siena. "Waarom zou ik me beperken tot Nederland en België? De ontroering van de stem, dat is een universeel gegeven."
Platenmaatschappijen denken er anders over. Het duurde twee jaar voordat zijn Tilburgse getijdenboek werd uitgebracht. "Het past in geen enkel hokje. De maatschappijen weten er geen raad mee." Wie wel brood zag in één van zijn liedjes was de zaakwaarnemer van BZN en Jantje Smit. De manager van de Volendamse volkshelden wilde werk maken van het 'Klinkerlied' van America. Op een vrolijk discodeuntje speelt de componist met de klanken die de basis vormen van de Nederlandse taal: ei, oe, ui, brr, sch. "Een lied dat iedereen in de wereld kan volgen. Kan je in Japan draaien en zeggen: This is Dutch." De manager van BZN voorspelde een grote hit. Maar tot een samenwerking kwam het niet: in zijn andere liedjes zag de man niets. Zelfs niet in het even kolderieke lied 'De Groeten', waarin America tientallen gedachtenloos uitgesproken groeten op muziek zette. Een Nederlandse rap die begint met een baby'tje dat 'daaaaag' kirt en eindigt met een bejaarde die 'Tot een volgende keer' stamelt.
Ach, zegt America. "Dan maar geen hit. Ik ga mijn ziel niet verkopen voor iets eenmaligs."
Tom America. 'de Winter? de Winter!' Cd van Uitgeverij Gianotten, ƒ25. Inl. (013) 5425050. Zondag 17 december treedt America op in het tv-programma De Plantage, Ned.3, 17.00 uur.
hèrrefst de herfst hèrrefst daor hèdde de hèrrefst
harstikke mooj gewoon eh... meej die blaojere widde wèl, rôod, jè weet ik ammòl van die gèèle blaojer èn zôo
tis wèl mooj, mar tis tòch troep? jè, dè wil ik nou mar zegge tis gewôon rotsooi tis gewôon troep rotsooi, meer ist nie ötkèeke dègge oewe nèk nie brikt van de gladdighèt van de blaojer
(fragment uit Hèrrefst)
