naar Hans van der Lijke
Deze pagina is bijgewerkt op
TOAL EN TAIKEN
TIEDSCHRIFT VEUR GRUNNEGER KULTUUR
34e JOARGANG - NUMMER 2
maai 2016Toal en taiken
op het web
SPAIGELPROATJE
Hans van der Lijke
De ambachtelijke woordkunstenaar uit Appingedam pikte het Gronings laat op. Toch ging het eigenlijk vanzelf. “As je op zo’n jeugdege leeftied te lande kommen van de aine streek noar d’ aander, dėn duurt t mor even of dij toal dij komt joe in de muide, op stroat en speulen mit kinder op t schoulplaain. Dėn mot je der wel hail aarg ofkereg van wezen, wil je dat nait oppakken op de ain of aander menaaier”
“Mien eerste herinnerens dij binnen van t hoes van mien grootolders in Apeldoorn,” vertelt Hans van der Lijke (1943). “Ik bin in ainenviefteg in Grunnen terechte kommen. Dou weer n joar loater konnen wie verhuuzen en n redelek mooie woning kriegen in Roon. Doar vanoaf Grunnen, zo’n beetje tot aan Nörg, spreken ze aigenlek meer Grunnegs as dat t Drčnts is en as mėnsen tegen mie zeggen: ‘dastoe hailemoal oet Utrecht komst en zo goud Grunnegs kist’. Dėn leg ik dat aaltied in t kört even oet.”
Op school konden slechts enkele vakken leerling Hans boeien. “Dat was taikenles en gymnastiek en dėn haren wie t wel zo’n beetje had. Der waren ook wel vrije opdrachten. Ik was bieveurbeeld aarg toalgevuileg. Ik kėn mie herinnern dat meester Meijer van de vaarde klas, op n goud moment ons drij ketaier de tied gaf om een gedicht te moaken. Hailemoal vrij, over n hail simpele opdracht, as t mor over daaiern ging. Nou, ik heb hom doar n lap tekst bezörgd. Hai keek mie hail ongeleuveg an en zee: ‘Hest doe dat eerlek aalmoal zulf schreven?’. Wat ik ook wel hail vroug mooi von: gedichtjes moaken veur Sunterkloas. Dat ging mie ook goud oaf. Toun heb ik veur t eerst van mien leven, al hail jong, ontdekt wat ik doarmit doun kon.”
Op school ging het steeds slechter. “Mien olden zeden: ‘Hans, doe gaist mor aan t waark’.
Ik kwam ook aan t waark, bie n botteloarij. Ik kwam doar mit n man in aanroaking, dij nuimde zuk reder. Hai haar mor ain bootje, n kuster. Ik mot zo’n zestien west hebben. Toun bin ik aan boord kommen van de kuster Capri. Zo bin ik richting mien dainsttied eerst matroos west. Ik heb n vinger verspeuld aan boord mit de boot toun we in Denemarken lagen.” Daarop volgde hij een cursus scheepskok. “Dat duurde drij moand. Dat was in Stad en dou kon ik weer aanmonstern op n kuster oet Delfziel. Doar heb ik nog n zetje mitvoaren.”
In dienst kwam hij bij de mariniers terecht. “Dou bin ik noar Curaįao goan. Doar heb ik ontzettend veul plezaaier had.” Terug uit dienst woonde hij op verschillende plaatsen in Groningen, had uiteenlopende baantjes en volgde de avond-Mulo. Hij trouwde en kreeg drie kinderen maar het huwelijk strandde. “Op n gegeven moment kwam ik Tinie tegen en wie hebben n woonbootje kocht. Doar laggen wie mit aan d Oosterhamrikkade. Vanoet Stad bin ik mit mien twijde vraauw verhoesd noar Veelerveen en doar is de rust neerdoald. Tinie kocht n twijdehands piano en nam ook les en ik docht: ‘Goh, wat is t toch aigenlek leuk om mit meziek wat te doun’. In t verlengde doarvan het ze mie n gitaar kocht en heb ik in Bennewōlle ook les nomen.”
Al langer schreef hij gedichten. “Mor dat bleven wel gedichten. Ik kon doar niks mit. Dij meziek dij kwam der toun bie. Dou ontdekte ik dat as je gedichten hebben dij strak binnen in t riem moar ook veur wat betreft t ritme, as doar de meziek biekwam, dat paasde as n handschoun. Toun bleek ik ook nog wel bie stem te wezen. k Heb n poar joar les had mit dij gitaar en dou kreeg je n situoatie dat t aine laidje noa t aandere der oetrammelde.”
“Wat mie ook overkwam en dat was ik hailemoal nait van plan, mor ik begon in t Grunnegs te schrieven omdat ik dat in Veelerveen aal om mie tou heuren dee. Dat leefde doar nog gewoon veur vol. Ik had op den duur t gevuil: ‘Dat is toch n prachtege, mooie toal’. Het is hail klankriek en ook hail woordriek.” Vanaf dat moment ontstonden er liedjes in het Gronings.
“Wat mie der tou aanzet het om t ook ains te perbaairen, dat was nait Ede want dij was der in dij tied nog nait zo zeer, mor Lianne Abeln. Dij haar der ōf en tou toch dingen bie, dij nait onder veur t beste Nederlandstoalege waark. De menaier woarop ze t brocht dat haar zoveul kwaliteit in mien ogen, dat ik docht: ‘Dat je dat der ook mit doun kėnnen’!”
Hans met gitaar en Tinie met accordeon traden ook een tijdje op als ‘Twijlicht’. Het duo bestaat niet meer maar als Hans optreedt, verzorgt Tinie nog steeds het geluid. “Zol ze dat nait doun, ik zol op t heden nait waiten, woar ik aal dij snoeren aanknuppen mout. Zai zörgt der hartstikke goud veur.”
Sommigen noemen Van der Lijke een woordkunstenaar. Hijzelf vindt het schrijven een ambacht. “n Zwoar ambacht is t nait. Ik bin aaltied n dankboar mėns as dij eerste twij regels, woarin as t woare de blaauwdruk van t laidje en ook voak de titel al in zit, as dij der binnen. Want dat is t idee. De gedachte woar t echt over gait en n poar regels woarvan je denkt: ‘Goh, dat is echt leuk’. Vanōf dat moment wordt t ambacht. Deurstrepen en soms ook weer verscheuren en weer vannijs begunnen. t Gruit aan. Most waiten wast der mit wilst. Pak dien raif mor te timmeren en dėn komt dat wel goud. Dat vind ik ambacht. Mor as het dėn kunst mot haiten, dat huift veur mie nait. Ik vind de kunst zitten in dat je der tou kommen om dat te doun. Omdat je n idee hebben, dat is n geschenk. Dat komt joe aigenlek min of meer aanwaaid vanoet de roemte. Woaraargenswoar komt dat in dien heufd en vanoaf dat moment kist t op papier zetten. Dat is ambacht.”
Sinds Vannijs geboren heeft het vijf jaar geduurd voor de nieuwe cd-box verscheen. Die bevat maar liefst vier cd’s. Ze zijn geproduceerd en opgenomen bij Bert Ridderbos, die hier en daar ook nog meespeelde. Ook Linde Nijland zong op vijf tracks mee.
Een filosofische kijk, liefde, geloof, schoonheid en de terugblik zijn terugkerende thema’s. “Dat binnen allemoal elementen, dij bėnnen veur mie hail belangriek. Terugkieken, dat is automoatisch. Hou langer je leven, hou langer dij weg is, dij je goan hebben en aal dij stapkes dij je zet hebben. Der binnen zoveul momenten op n dag, dat ik doar op ain of aander menaier aan herinnerd wor. Elk en aaine het mėnsen in t verleden woar je n veurbeeld aannemen of woar je hailemoal gain veurbeeld aan nemen willen. Dij je mitmoakt hebben. Dat is van groot belang. Doar word je rieker van. Doar word je wiezer van. Je worden der echt nait aarmer van en je worden der echt nait muid van. Soms wor je wel n beetje verdraiteg, mor doar mot je ook nait baange veur wezen.”
Op de eerste cd, Tied kin nait aans, staan vijftien liedjes. Enkele schreef hij in opdracht. “As ik n nuigen krieg om zowat te doun, dėn dou ik dat geern. Dat heb ik voaker doan. Veur Aafke Steenhuis heb ik Laid van de Eems doan. Dat binnen oetdoagingen en t mot voak op tempo. Mor dat is veur mie wel goud. As ik teveul tied krieg veur wat, dėn kėn ik der ook in verzanden. Mor over t aalgemain red ik mie doar goud mit.”
Op de schijf staan ook liefdesliedjes. Ze zijn verre van stereotiep. “De laifde zit hom sums ook in de erkenning dat je bepoalde capaciteiten van n persoon neudeg hebben, Dat n persoon, woar je doageleks mit verkeren, bepoalde dingen in zuk het dij je in t gareel holden. Dat heb ik wel neudeg. As ik op n gegeven moment zeg: ‘Zai kėn mie t waark bestellen’ dėn klinkt dat n beetje zoer. Mor ik heb dat ook wel neudeg. t Is nait allemoal hozanna. As zai mie n keer op t rechte pad zet het en nog ens n keer in n periode dat ik t der bie zitten loat. Dėn kėn ik mie veurstellen dat ik n laid schrief as Mien Jantina is n heks. Ik denk nait dat ik dat oetleggen huif. Elk en aine mot dat mor op zien aigen menaaier begriepen. Dij hekse heb ik sums ook neudeg. Anders wordt t allemoal n beetje sukkeloa, n beetje zuit en doar word ik sloom van.”
Op de tweede cd Hemelvoart beschrijft Hans van der Lijke in vier liedjes de zoektocht naar zijn zusje vanuit het gezichtspunt van een kind. In het tekstboekje legt hij het uit: “Ik wer in 1943 geboren as jongste in n NSB-gezin van voader, mouder en drij kinder.” Op Dolle Dinsdag, 5 september 1944 toen de Duitsers de oorlog dreigden te verliezen, vluchtte zijn moeder met haar drie kinderen naar Duitsland. Daar probeerde ze op allerlei manieren aan de kost te komen maar in februari 1945 overleed zijn zusje Erika, ruim drie jaar oud. Ze werd ter plekke begraven. De odyssee van het gezin eindigde een maand later. “Wat mie zeer doan het, is dat doar nait over te proaten was. As dat wel gebeurd was, dėn was ik der nooit tou kommen om dit te schrieven. Dėn had ik der in een eerder stoadium meer begrip veur kregen. Dat was makkeleker west. Ik heb t geluk had dat mien bruir zien jeugdherinnerens op schreven het. Dij is acht joar older as ik. Dij omraize deur Duutsland, dat het hai bewust mitmoakt.”
Op de derde cd, Aan de wandel mit de heer, staat in vier liedjes het geloof centraal. Toch is Hans niet godsdienstig opgevoed. “Wel de handen vollen, even bie t eten. Der wurd wel n gebedje preveld en ik ging op n christelijk kleuterschoultje. Mor doarnoa was t ook doan. t Was meer veur de aalgemaine ontwikkeln.”
Hij beschrijft in t Kruus op stee – de selen strak op ironische wijze, zijn versie van de oerknal. “Ik heb respect veur elke vorm van geleuf, dij mėnsen nait knevelt, dij nait bepaarkt, dij ook respect het veur het feit dat n aander nait geleuft of op n hail aandere menaaier geleuft. Want woar ik wel in geleuf en wat woaraargens in de Biebel zegd is: ‘Geloof, hoop en liefde, maar de meeste van deze drie is de liefde’. Dat is t belangriekste. Woar je in geleuven en woar je op hopen, is dus van minder belang as de laifde. Wat ik om mie tou ervoar en wat ik in t verleden ervoaren heb van aal dij strakke vörmen van geleuf: De wereld is der mit vuld gewoon van wat ter allemoal veur woar aannomen wordt en woar mėnsen oorlogen om voeren. Heur woarhaid dij wied boven t geleuf van n aander gaait. Zugst wat der op dit moment in t Midden Oosten gebeurt, dat is natuurlek t zulfde as wat der in de middelaaiwen hier gebeurde. As ik mie doar tegen ōfzet, dėn bedoul ik doarmit om tegengas te geven op mien menaaier.”
De vierde cd, Vin de Saint Amour 1977, is gevuld met dertien Nederlandstalige liedjes. Onder andere over zijn leven als matroos en over Curaįao. “t Het aaltied wenst van mie west om doar weer n moal te kieken en in december veureg joar is mie dat lukt. Wie hebben doar n week touholden. Der was ontzettend veul veraanderd mor der was natuurlek ook wel veul te herkennen. Ik heb ter van genoten.”
Het laatste lied, Erika, is een indringende beschouwing rond het graf van zijn zusje. “Ik ging der nait vanoet, as dat der nog n graf zol wezen. Doarom hebben wie ook noeit n poging woagd om doar achter te kommen.” Vorig jaar leverde een korte speurtocht aan de hand van Google toch de foto van een grafsteen op. “Wie binnen goan kieken en wie hebben der n bloumstukje kocht en wie hebben dat graf vonden. Keureg netjes verzörgd. Wie hebben proat mit dij mėnsen dij t waiten kėnnen doar. Dij zeggen: ‘doar hebben joaren laank, tot ver noa de oorlog, n stuk of acht holten kruzen stoan.’ Dij waren op n gegeven moment verröt. Dou hebben ze dat in ain gedenkstain doan. Ze binnen wel afzunderlek begroaven. Allenneg kist nou nait meer zain woar, wčl ligt. Wel dij noamen van aal dij mėnsen dij onder verschillende oorlogsomstandegheden om t leven kommen binnen en doar begroaven bėnnen. Doar heurt zai ook bie.”
Dagbouk van n troubadour
(€ 19,95 inclusief verzending; www.boukenkist.nl)
naar Hans van der Lijke